نفس المهموم


«نفس المهموم» آخرین و بهترین و مشهورترین مقتل موجود شیعه تألیف محدث متتبع محقق حاج شیخ عباس قمی قدس سره است. محدث بزرگوار کتاب را در سال 1335 ه. ق. که در جوار حضرت ثامن الائمه حضرت امام علی بن موسی الرضا علیه‏السلام می‏زیسته تألیف نموده و در پایان کتاب این را گفته است. کتاب تاکنون بارها چاپ و منتشر شده است. 
مرحوم حاج شیخ عباس قمی، که خدایم توفیق داده است شرح زندگانی درخشان او را در دو جلد بزرگ بنگارم و هم اکنون در شرف چاپ است، بیش از 80 جلد کتاب در علوم و فنون اسلامی از تاریخ و حدیث و حدیث‏شناسی (درایه) و رجال و تراجم و ادب و اخلاق و کلام و ادعیه و زیارات و غیره تألیف و تصنیف نموده است. 
او به علاوه واعظ خلق و مواعظ منبرش کم‏نظیر و در نقل احادیث و مقتل ائمه اطهار بخصوص مقتل سالار شهیدان حضرت ابا عبدالله الحسین (ع) استاد بلا منازع و سرآمد کارشناسان فن بوده است. 
محدث قمی با سابقه ممتدی که در مطالعه تمام منابع اسلامی از شیعه و سنی درباره‏ی حالات امام حسین (ع) و وقایع کربلا داشته و پس از سالها که منبر رفته و خاص و عام را در جریان حوادث جانسوز واقعه رستاخیز حسینی گذاشته و با علم و اطلاعی که در این باره داشته، نفس المهموم را تألیف نموده است.

نفس المهموم به زبان عربی و نثر شیوای محدث قمی است. او نخست در دیباچه مآخذ خود را در تدوین کتاب نام می‏برد و مؤلفان آنها را با القابی که شایسته آن بوده‏اند یاد می‏کند. آن مآخذ و مدارک که مورد توجه کارشناس بزرگ مقاتل و نقل وقایع کربلا یعنی محدث قمی بوده است، به اجمال اینهاست:
1- ارشاد شیخ مفید
2- ملهوف یا لهوف سید بن طاووس
3- تاریخ طبری
4- تاریخ کامل ابن‏اثیر
5- مقاتل الطالبیین ابوالفرج اصفهانی
6- مروج الذهب مسعودی
7- تذکرة الخواص سبط ابن‏جوزی
8- مطالب السئول محمد بن طلحه شافعی
9- کشف الغمه‏ی علی بن عیسی اربلی
10- عقد الفرید ابن ابی عبد ربه اندلسی
11- احتجاج طبرسی
12- مناقب ابن شهر آشوب
13- روضة الواعظین فتال نیشابوری
14- مثیرالاحزان ابن‏نما حلی
15- کامل بهایی عمادالدین طبری
16- روضة الصفای محمد خاوند شاه
17- تسلیة المجالس سید محمد بن ابوطالب مولوی حائری
سپس می‏گوید: و جز اینها از مقاتل دیگر از مقتل سید محمد موسوی به توسط جلد دهم بحارالانوار،، و از مقتل کلبی به توسط تذکره‏ی سبط و تاریخ طبری، و از مقتل ابومخنف ازدی به توسط طبری نقل می‏کنم».
تعجب است که محدث قمی «عاشر بحار» یعنی جلد دهم بحارالانوار علامه مجلسی را جزو مآخذ ذکر نکرده یا فراموش نموده است، زیرا بارها مطالبی را مستقلا بدون استناد به کتاب دیگری از آن نقل می‏کند و اصولا یک جلد بحارالانوار، به تنهایی درباره‏ی وقایع کربلا، خود مآخذ مهمی است.
محدث قمی دیده است عمده‏ی مطالب راجع به وقایع کربلا در این کتابها از آثار علمای شیعه و سنی آمده است، پس چه بهتر که آنها را اساس بحث خود در آن واقعه جانسوز قرار دهد. او مطالب معتبر آنها را در جاهای خود نقل کرده، و گاهی مورد نقض و ابرام قرار داده است. تسلط این محدث عالیقدر از مقاتل شهیدان کربلا و شناخت صحت و سقم روایات مربوط به خوبی از نفس المهموم پیداست.
مرحوم حاج شیخ عباس در پایان ذکر مآخذ و تعبیر از صاحبان آنها می‏نویسد: «من از سید بن طاووس به «سید» و از ابن‏اثیر جوزی به «جوزی» و از محمد بن جریر طبری به «طبری» و از ابومخنف به «ازدی» تعبیر می‏کنم.
علت اینکه از ابومخنف به ازدی تعبیر می‏کنم و نمی‏گویم «ابومخنف» این است که به اذهان تبادر نکند او همان ابومخنف است که مقتل وی در جلد دهم بحارالانوار چاپ شده است، زیرا در نزد من ثابت شده که این کتاب پیوست آخر جلد دهم بحار، مقتل ابومخنف معروف نیست، چون ابومخنف که لوط بن یحیی بن سعید بن مخنف ازدی غامدی است شیخی از مورخان و ساکن کوفه و چهره‏ی درخشان آنها بوده، و آنچه را او نقل کرده مورد اطمینان است.
او از امام جعفر صادق صلوات الله علیه، و پدرش از اصحاب امیرالمؤمنین و امام حسن و امام حسین علیهم‏السلام بوده است.
ابومخنف دارای کتب بسیاری در تاریخ و سیره است. از جمله کتاب مقتل الحسین علیه‏السلام است که اعاظم علماء متقدمین از آن نقل کرده‏اند و به آن اعتماد نموده‏اند. هر کس به تاریخ طبری مراجعه کند خواهد دانست که بیشتر آنچه را او در مقتل امام حسین (ع)، بلکه همه‏ی آنها را از مقتل ابومخنف گرفته است.
وقتی در این مقتل - چاپ شده - منسوب به او، و آنچه طبری از ابومخنف و دیگر مورخان نقل کرده‏اند تأمل شود، و آنها را با هم مقابله کنند معلوم می‏شود که این مقتل نه از ابومخنف و نه از دیگر مورخان مورد اعتماد است. بنابراین من اعتمادی بر آنچه فقط در این مقتل چاپ شده‏ی منسوب به ابومخنف است ندارم».
محدث قمی سپس می‏نویسد من کتاب را بر مقدمه‏ای و ابوابی و خاتمه‏ای قرار دادم و آن را «نفس المهموم فی مصیبة سیدنا الحسین المظلوم» نامیدم.
مقدمه کتاب درباره‏ی ولادت حضرت ابا عبدالله علیه‏السلام است.
ابواب کتاب نیز پنج باب و هر بابی هم مشتمل بر چندین فصل است. خاتمه کتاب هم در شرح حال توابین و قیام مختار و کشتار قاتلان شهدای کربلاست.
محدث قمی در این کتاب از کتابهای مهم دیگری از شیعه و سنی مستقلا نام می‏برد یا به توسط مآخذ خود مطالبی را درباره‏ی شخصیت والای امام حسین علیه‏السلام و پدر و مادر بزرگوارش و شهدای کربلا و پیامدهای آن واقعه جانسوز نقل می‏کند، که گاهی به موجب ظاهر به واقعه کربلا ربطی ندارد، مثلا از تهذیب الکلام تفتازانی، آثار الباقیه‏ی ابوریحان بیرونی، حیات الحیوان دمیری، کامل مبرد، بشارة المصطفی عمادالدین طبری، امالی شیخ صدوق و شیخ طوسی، موالید و وفیات ابن خشاب بغدادی، صواعق محرقه‏ی ابن‏حجر مکی، مصباح کفعمی، شرح نهج‏البلاغه ابن ابی الحدید معتزلی، نور الابصار شبلنجی، تاریخ خمیس دیار بکری، خرایج راوندی، روضة الشهداء ملا حسین کاشفی، اخبار الطوال دینوری، اثبات الوصیه مسعودی، دعوات راوندی، رحله‏ی ابن بطوطه مراکشی، کافی ثقةالاسلام کلینی، دعائم الاسلام ابوحنیفه شیعی، محاسن برقی، تاریخ الاسلام ذهبی، تاریخ ابن الوردی، خطط و آثار مقریزی، کامل الزیارة ابن قولویه قمی، عقود الجمان سیوطی، تاریخ الخلفاء سیوطی، امالی مفید نیشابوری، تقریب ابن‏حجر عسقلانی، مدینة المعاجز سید هاشم بحرانی، مزار محمد بن مشهدی، مزار شیخ مفید، مزار شهید اول، مصباح الزائر سید بن طاووس، مقتل شیخ فخرالدین طریحی، تنزیه الانبیاء سید مرتضی، غارات ثقفی، منهج المقال (رجال کبیر) استرآبادی، تعلیقه وحید بهبهانی، شیخ مفید، رجال کشی، قمقمام فرهاد میرزا، اسد الغابه ابن‏اثیر، جلاء العیون سید عبدالله شبر، معانی الاخبار شیخ صدوق، دره علامه بحرالعلوم، بصائر الدرجات محمد بن حسن صفار، اعلام الوری طبرسی، تاریخ جنابذی، عمدة الطالب ابن داوود حسنی، سر السلسلة العلویه‏ی ابونصر بخاری، عثمانیه جاحظ، اخبار الدول قربانی، معالم الدین ابوطاهر محمد بن حسن برسی، مصباح المتهجد شیخ طوسی، اقبال سید بن طاووس، ینابیع الموده‏ی شیخ سلیمان حنفی، بتر المذات عبدالفتاح اصفهانی و سیره‏ی ابن‏هشام، آری از همه‏ی این کتابها که دسترسی به آنها هفتاد سال پیش مثل امروز میسر نبوده و اگر بوده با آن چاپهای نامطلوب بوده است، محدث قمی استفاده کرده و در هر مورد به مناسبت مطالبی از آنها را در مقتل خود «نفس المهموم» نقل کرده است، و از همین جا نیز میزان سعی و توان محدث بزرگوار مرحوم حاج شیخ عباس قمی را می‏توان حدس زد.
این محدث بزرگوار در فصل دوم باب اول کتاب چهل حدیث معتبر را با سلسله‏ی سند درباره‏ی وقایع کربلا و فضائل و مناقب سالار شهیدان حضرت ابا عبدالله الحسین علیه‏السلام نقل می‏کند.
حدیث اول را از اسنادش علامه متتبع نامی حاج میرزا حسین نوری تا ابراهیم بن هاشم قمی نخستین کسی که حدیث محدثین شیعه‏ی کوفه را در قم منتشر ساخت، از ریان بن شبیب قمی روایت می‏کند که در آن حضرت امام رضا علیه‏السلام مطالبی ارزنده درباره‏ی واقعه شهادت حضرت سیدالشهدا به وی فرمود.
به طور خلاصه محدث قمی چیزی را درباره‏ی وقایع کربلا در این مقتل خود باقی نگذاشته، و بر بسیاری مطالب انحرافی که در مقاتل غیرمعتبر هست و بر زبانها جاری است خط بطلان کشیده و مقتلی معتبر و مستند با اسنادی پرارزش برای جامعه شیعه امامیه باقی گذارده است که باید آن را یکی از بهترین و نفیس‏ترین آثار قلمی او دانست. آنچه از این کتاب نقل شود معتبر و مستند است. نفس المهموم نیاز به تجدید چاپ مرغوبی دارد، و آنچه تاکنون چاپ شده است هماهنگ باارزش کتاب نیست.
دو ترجمه هم از کتاب شده است. یکی توسط علامه مرحوم حاج میرزا ابوالحسن شعرانی، و دیگری به نام «در کربلا چه گذشت، توسط مرحوم شیخ محمدباقر کمره‏ای هر دو ترجمه هم گویای مقاصد محدث قمی از این کتاب نیست. اگر ترجمه ساده‏تری بدون حشو و زوائد که در دو ترجمه قبلی هست از این کتاب بشود، جای آن خالی است، البته توسط نویسنده‏ای چیره‏دست و باسابقه نه از کسانی که عمق این اثر نفیس را درک نمی‏کنند و عرض کتاب را می‏برند و زحمت خود می‏دارند.